Son araştırma günlüğü yazımda bir arkadaş bilimsel çalışmaları nasıl takip edebileceğini sormuş. Hazır ona cevap atmışken blog olarak yazmaya hatta blog serisi kaleme almaya karar verdim.

Bu yazısı dizisinde şunları öğreneceksiniz:

  • Bilimsel çalışmalar nasıl takip edilir? (Bu yazı)
  • Bilimsel çalışmalar birinci elden nasıl takip edilir? (Sıradaki yazı)  
  • Bilimsel çalışmalar nasıl takip edilmez (Kısacası dezenformasyon - yani benim üzerine doktora yapmaya çalıştığım alan)

Öncelikle bunları 2.5 senelik doktora tecrübemle yazdığımı itiraf etmeliyim, ama açıkçası bunu yeterli buluyorum. Alanında konuşan uzman kıtlığı yaşanan ülkemizde bu hiç yoktan iyidir.

İlk yazıda bilimi nasıl takip ederiz kısaca bahsedeceğim:

Bilimi takip etmek için üç seçeneğiniz var:

1- Bilimi birinci elden takip etmek.
2- Bilimi ikinci elden takip etmek.
3- Bilimi üçüncü elden takip etmek.

(Ne kadar kolaymış değil mi?)

1- Bilimi Birinci Elden Takip Etmek.

Bilimi birinci elden takip etmek demek direkt olarak bilim adamlarının yazdığı bilimsel makalelere bakıp aydınlanmaktır. En direkt ve doğru yol budur. O zaman diğerleri neden var? Cevap basit, anlaşılmıyor kardeşim bu makaleler. Adam yazıyor "Zotorologun içinde bulunan fantirifinti bileşeninin pontiriguntik tepkimesine yol açtığı kanıtlandı." Bunu yazarken zotorologun ne olduğunu zaten bilen bilim adamlarını muhattap alıyor. Siz işe zotorologun ne olduğunu araştırmakla başlayacaksınız, güçbela zotorologu ilk tanımlayan makaleye ulaşacaksanız ama o da ne! Şimdi de kakamolitan ne onu öğrenmeniz gerekecek.

Ayrıca birinci elden takip etmek sıkıcıdır çünkü her şarkı söyleyenin popstar olamaması gibi bilimde de çok az makale alanında devrim yapmaktadır. Fakat basılan diğer makaleler devrim yapacaklara ilham (akademide buna referans denir) olabilir. Veya bir şeylerin yapılıp sonucunda hiçbir şey bulunmadığı makaleler "arkadaşlar gelmeyin tünelin ucu bir yere çıktı." haberi verip zaman kazandırabilir.

Bilimi birinci elden takip etmenin bir başka sıkıntısı da sırf takip edenin bilgisine değil tecrübesine ve becerilerine de bağlı olması. "Zotorologun içinde bulunan fantirifinti bileşeninin pontiriguntik tepkimesine yol açtığı kanıtlandı." cümlesini örnek vermiştik. Varsayalım bu cümleyi anlıyoruz. Malesef iş bununla bitmiyor. Kanıtlandı ama nasıl kanıtlandı? Kanıtlamak için yaptıkları yeterli mi? Deney yaptıkları ortam, denekleri, deneklerin seçimi vs. bunlar uygun mu? Sorun şu ki bilimsel makaleler bilimsel konferanslarda / dergilerde bilim adamları gözden geçirdikten sonra yayınlanıyor. "Dandik" konferansların anlaştığı kişilerde o kadar kariyerli kişiler olmuyor. Veya kariyerli kişiler oluyor da, o kariyerli kişiler konferansı sallamıyor, gidiyor öğrencisine veriyor makaleyi incelemeyi. (Mesela ben) (Hoş ben konferans dandik olsa bile makale bariz dandikse direkt reddediyorum alın bunu yeniden yazın diyorum.) İyi konferanslara kötü makalelerin geçtiği sık oluyor. Bu kötü makaleler yeni makalelere malzeme oluyor "Bakın bunu bunu yapmışlar ama şu şu sebepten kötü bizimki daha güzel." O sebepten kötü makale bilim için illa kötü bir şey değildir, sadece takip eden bilgili ve becerili olmalıdır.

Buna en büyük örnek "Türlerin Kökeni" kitabıdır. İşlevi evrim konusunda kilometre taşı olmuş bu kitap 160 sene önce yazılmıştır. İçindekiler muhtemelen ya çürütülmüştür ya da fevkalade eksiktir. (160 sene diyorum alooo) Yine de bu kitabın D&R'da popüler bilim gibi servis edilip bir de üzerine okutulması fevkalade bir aldatmacadır.

Bu kadar yerdim ama bir sonraki yazımda bunu, en azından bilgisayar bilimi için, nasıl yapacağınızı anlatacağım. Korkacak bir şey yok. Zevk için / hobi olarak bunu yapabilirsiniz. Fakat bilgi alma ihtiyacınız için yapmak o kadar ideal / kolay / keyifli olmayabilir.

2- Bilimi İkinci Elden Takip Etmek

Bu yazıyı okuyanların %90'ı için ideal yöntem (ama iddia giriyorum taş çatlasa %10'u bunu yapıyordur, geri kalan 3. yöntemde çünkü o daha kolay ve keyifli.)

Bilimi ikinci elden takip etmek, kaynağı bilimsel yayınlar olan gazete, dergi, belgesel, özetle bilimsel haberler ve popüler bilimle uğraşan herhangi bir yayın olabilir. Bu yayınlar bilimsel çalışmayı özetleyip bir kısmını da saklayıp hap haline getirdiği için asla tamamen kaynağını birebir yansıtamaz. Fakat bilimsel makaleden çıkarmak gereken sonucu size direkt olarak verdiği için işlevseldir. Ayrıca yazan kişi bu tip işlerle düzenli olarak uğraştığı için (e mesleği bu adamın 40 saat çalışıyo haftada) bilimsel çalışmaları anlama / değerlendirme kapasitesine az buz sahiptir. Ayrıca makaleyi anlamamış / okumamış olsalar bile makaleyi yazanla röportaj yaparak okuyucu için gereken bilgiyi direkt olarak kaynağından alırlar, ayrıca doğru soruları sorarak soru işaretlerini giderirler.

Burada kilit nokta nereyi takip edeceğiniz. En kolayı direkt gazetelere abone olmak. Bizim gazeteler biraz leş ne yalan söyleyeyim. Yabancı gazete dergileri takip etmek en iyisi. Bunların da güvenilir olması (örneğin Russia Today gibi Putin'in çalışma odasından yayın yapmaması) BREAKING!!! haberciliği yapmaması (ülkemizdeki ismi seksi fotoğrafları için tıklayınız) gerekir. İnternetten yorumları aratarak gazeteler hakkında fikir sahibi olabilirsiniz.

Bir de birden fazla kaynağı takip etmek her zaman iyidir. Tabii bunların internet sitelerine tek tek girmekle kim uğraşacak? Twitter'dan Facebook'tan hepsini takibe alıp haber geldikçe bakabilirsiniz.

Evrim örneğinden devam edersek, Türlerin Kökeni'ni okumak yerine Evrim Ağacı'nı takip etmek daha iyidir. Sadece Evrim Ağacı'yla sınırlı kalmamak çok daha iyidir.

3- Bilimi Üçüncü Elden Takip Etmek

Gelelim zurnanın zırt dediği yere.

Twitter'dan, Facebook'tan gazete takip edin dedim. Uğraşasınız geldi mi?

Harbiden uğraştınız diyelim, kedi videoları varken kim sallar haberleri?

İşin en komik yanı da şu, diyelim siz gerçekten uğraştınız, haber okumak da istiyorsunuz. Ama karşınıza çıkan bilmemkaç haber ilginizi çekmedi hemen geçtiniz. Fakat karikatür sayfalarındaki karikatürlere karikatür ayrımı yapmadan durup bakıyorsunuz. Bu durumda facebook sizin takip ettiğiniz karikatür sayfasına öncelik verirken haber sayfasını dibe gömüyor. Ana sayfanızda normalde 10 karikatür 10 haber çıkması gerekirken 100 karikatür 1 haber çıkıyor.

Eee ne oldu patladı sizin bilim takip etme açlığı?

Üçüncü elden kastığım (bir yerimden salladığım - ama isabetli salladığım) yöntem şu: siz ikinci yöntemde bahsettiğim gibi tek tek haber sitelerine girmek yerine kendiniz listeleme yapıyorsunuz (aggregation deniyor buna) fakat genelde kolaya kaçıp bu listeleme işini başkasına devrediyorsunuz, bu başkası (insan veya algoritma (bilgisayar programı)) da işin içine girip kendi yorumunu katıp batırıyor.

O yüzden facebookunuzda - özellikle koronavirüs gibi hem bilimsel hem de popüler olan konularda - sizin okumanız gereken değil, sizi / sizin psikolojinizi "hack"leyen haberler beliriveriyor. Tık almak için uğraşan bir sayfa ya haber uyduruyor ya da yarım bilgiyle bir şeyler karalıyor ama bu haber sayfayı beğenenlerin hoşuna gittiği için bir anda çok sayıda kişi tarafından paylaşılıyor, onların arkadaşları da beğeniyor baylaşıyor. Dahası facebook / ya da herhangi bir sosyal medya sitesi bakıyor post tutuyor tık almak için o da önermeye başlıyor ve tadaaa. Nur topu gibi bir viral haberimiz oldu.

Bunun üzerine başka bir yazıda daha fazla bilgi vereceğim ama hazır yazmışken azıcık daha detaylandırayım, örneğin şu haber:

Here's an unexpected side effect of the pandemic - the water's flowing through the canals of Venice is clear for the first time in forever. The fish are visible, the swans returned.

"İşte pandemiğin beklenmedik yan etkisi - Venedik'in kanallarından akan su sonsuz zamanda (?) ilk defa berrak. Balıklar gözüküyor, kuğular döndü."


Sonsuz zamanda ilk defa ne demek onu görmezden gelirsek ne kadar romantik paylaşılası bir haber değil mi kayıkla tur atan Çinli turistler karantinada, sadece doğa var kuğular falan var insanoğlu zarar vermemiş ah canım.

National geographic bu ve bunun gibi bir sürü haberi yalanlamış:
https://www.nationalgeographic.com/animals/2020/03/coronavirus-pandemic-fake-animal-viral-social-media-posts/

Gerçek şu ki haberi "yapan" yarışmaya Delhi'den katılan bir ev kızımız. Venedik'e hiç gitti mi o bile belli değil. 280k retweetle rekor kırdığı için tweeti silmeye bile kıyamamış. National geographic'e göre bunu yalan haber yapan şu: kuğular coronavirüs olmadan önce de.

Tabii bu öyle tehlikeli veya önemsenecek bir haber değil, sadece güncel bir örnek ve "haber"in kaynağı belli olduğu için bu örneği verdim.

*

Bilimi üçüncü elden takip etmek kolaydır, tek yapmanız gereken ihtiyacınız olan bilgiyle size keyif veren bilgiyi ayırdedip yalan haberden korunmanız gerekmekte.

Bunun için yapabileceklerinizin bazıları:

Haberleri tık amacı gütmeyen gütmeyen güvenilir sayfalardan takip etmek. Bu sayfaların yorum katmaması da önemli.

Algoritma kullanmayan platformları kullanmak: bilgisayar için hackernews (https://news.ycombinator.com) reddit de iş görebilir sadece bilimsel haber paylaşan subredditler'de takılacaksanız (ben denemedim)

Algoritma kullanan platform kullacaksanız; facebook için ne yaparsınız bilmiyorum da Twitter'da listeler var onu kullanabilirsiniz.

Ya da uğraşırım derseniz sırf haber takip etmek için yeni Facebook / Twitter açmak. Ben yeni Twitter açtım Twitter'ı sadece akademisyenleri takip etmek için kullanıyorum mesela.

Facebook yerine instagram kullanın mümkünse çünkü paylaşma özelliği yok. Yalan haber yayılmıyor kolay kolay.

Teyit sayfalarını takip etmek.

Neidüğü bilinmeyen whatsapp gruplarından haber okumamak.

Neidüğü belirsiz kaynaklardan paylaşım yapan yakınlarınızı uyarmak veya takipten çıkarmak / sessize almak (arkadaşlıktan çıkarmak değil)

Kendi kendini teyit eden sayfalarda takılmak. Ekşi sözlükte bir çok yalan haber yalanlanır, yalanlayan kişi de çok fazla beğeni aldığı için başlıktaki en beğenilen entrylerden biri olur dolayısıyla görünür olur. (Bu durumun yaşanmadığı çokça senaryo da var malesef)

Youtube diyeceğim ama youtube demek tık, izlenme süresi, beğeni, abone ol, bildirimleri aç demek. Kanal seçerken de aşırı dikkatli olmanız lazım.

*

Kendi adıma konuşursam: ben kendi uzmanlığımla ilgili bilimsel gelişmeleri birinci elden takip ediyorum.

Gerisi benim durumda da sizde de olduğu için sağdan soldan gelenler. Ama benim arkadaşlarım ya sağda solda mastır doktora, ya da harbiden doktor (lise arkadaşlarım). Artık yeterince yalan haber ayırt etme gücüne sahip olduğum için akrabalar tarafından paylaşılan birkaç uydurma habere de gülüp geçiyorum. Teyit sayfalarını takip ediyorum, ekşi sözlüğe bakıyorum (ama kalite düştüğü için azalttım bayağı), facebooktan birden fazla haber sitesine takip ediyorum (harbiden bakıyorum) ve youtube'da sadece güvendiğim kanalları takip ediyorum ve asla anasayfaya girmiyorum.

Bu konu üzerinde ayrı bir yazıda detaylıca konuşacağım.

*

Bilimsel çalışmaları birinci elden takip etme konulu sıradaki yazıda görüşmek üzere.